BEN, ÖTEKİ VE ÖTESİ
Uzun süredir İslam ve Batı ilişkilerinde çalışmalar yapan İbrahim Kalın “Ben, Öteki ve Ötesi” adlı eseri ile İslam ve Batı ilişkilerinin yakınlaştığı ve uzaklaştığı tarihsel süreçleri analiz eden bir kitap hazırlamış.
“Geçmişi ne karanlık ve soğuk bir çatışma ve yıkımlar tarihi olarak görmek ne de romantize edip köksüz ve kimliksiz bir liberal ütopyanın aracı haline getirmek zorundayız. (...)İslam ve Batı ilişkileri tarihini bir yerde ve bir noktada sabitlemek ve dondurmak yerine, ‘süreç analizi’ yapmak ve olayları, insanları mekânları bu akmakta olan tarihin dinamik unsurları olarak görmek şüphesiz daha isabetli olacaktır” demektedir.
Tarihsel süreç içinde tek bir yapıda İslam dünyası olmadığı gibi tek bir biçimde Batı dünyası bulunmamaktadır. Her iki medeniyet, sürekli birbiriyle etkileşim halinde olmuşlardır. İslam-Batı tarihi sadece savaş ve çekişmelerle dolu değildir. Düşünürün belirttiği gibi, bir arada yaşama kültürü ve ortak iyiyi inşa etme çabası adına, İslam-Batı ilişkilerinde “insani boyutlar” çok daha fazla yer kaplamaktadır.
Kalın’ın odaklandığı konulardan birisi, Batı ve İslam toplumlarının birbirini algılama biçimleridir. Kitapta anlatıldığı gibi imaj ve algı, gerçekliğin yerine geçerse, algıyı belirleyen, gerçekliği de kontrol etmeye başlar. Aslında öyle olmayan şeyler öyleymiş gibi ve hakikat oymuş gibi algılanır: “Bu bakımdan İslâm ve Batı arasındaki ilişkilerin çoğu zaman bir algı ve imajlar savaşı olduğunu da unutmamak gerekiyor.(…) İslam ve Batı toplumları barışçıl ve adil yaşam formları üzerine düşünürken, birbirlerini ne kadar tanıdıklarının muhasebesini yapmak zorundalar. ‘Öteki’ algısı bir kişinin ve toplumun ‘ben’ tasavvuruna sıkı sıkıya bağlıdır.”
Şu halde devlet ve medeniyet tasavvurları, “ben” ile ilişkili olarak bireylerde ve toplumlarda inşa edilmektedir. “Benin” dışındakiler, “öteki” kavramına girmekte, “ötekinin” olduğu yerde, benin varlığı, ciddi bir gerilime ve soruna dönüşmektedir. Kitapta “ben” ve “öteki” arasında kalan İslam ve Batı ilişkileri, kırılmaları, gerilim noktaları açıklanmaktadır. Kitabın temel görüşü, bireyleri ve toplumları, benin ve ötekinin önyargılarından kurtararak, herkesin kendi olarak kalırken, daha adaletli ve barışçı bir dünyada birlikte yaşamayı öğrenmesidir. Kitap, İslam dünyası ve Batı dünyasının birbirini tam manası ile tanımadığını ve yüzeysel tanımlamalarla birbirine karşı beslediği ön yargıları, bu yargıların sebeplerini ve de nasıl aşılması gerektiğini derin bir şekilde açıklamaktadır. “Bir arada yaşamanın asgari şartı, herkesin kendi kalarak ortak iyide uzlaşmasıdır” diyen yazar, ortak yolu “iyi ahlâk” kavramı üzerinden ifade etmektedir.
Yazarın tehlikeli bulduğu dar anlayış ise şudur: Eksik ve yüzeysel bilgilere dayalı olarak inşa edilen ve siyasi ideolojik bir araç olarak kullanılan Batı imajı, (tersi olarak oryantalizmle İslam ve Doğu dünyası imajı da aynı sonuçludur) zaten kısıtlı ve sorunlu olan iletişim imkânlarını ortadan kaldırmakta, yeni husumet ve çatışmaların zeminin hazırlamaktadır. Bu tavır fayda sağlamadığı gibi sonuçta insanları zihni tembelliğe, ahlaki konformizme ve sahte güven duygusuna götürmektedir.
İnsana düşen ise öğrenilen hakikatlere minnettar kalmaktır. İlk İslam filozofu Kindi’nin tabiri ile“Hak bilirliğin gereği olarak bize düşen, nereden gelirse gelsin, isterse bize uzak ve karşıt milletlerden gelsin, gerçeğin güzelliğini benimsemekten ve ona sahip olmaktan utanmamaktır. Çünkü gerçeği arayan için gerçekten daha değerli bir şey yoktur. O halde, gerçeği eksik görmek ve onu söyleyeni ve getireni küçümsemek yakışık almaz. Hiç kimse gerçeği küçümsemez, tersine herkes ondan şeref duyar.”
Prof. Dr. İbrahim Kalın, değerli bir kitapla ezberlerimizi bozmakta, bizi hakikatlerle buluşturmakta ve yeniden “ben” olanı düşünmeye sevk etmektedir. Bu muhakemeli düşünme, imajlarla oluşan algılarımızı yıkmakta, ‘öteki’ diyerek tanımlananın ötesinde, insanlar arasında ortak iyiyi ve birlikte yaşama kültürünü inşa etmektedir.
Yardımcı Kaynak: Ben, Öteki ve Ötesi/ İbrahim Kalın/ İnsan Yayınları/ Kasım 2016
