Gagavuz yada Gagauz adı ilk defa 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki belgelerde geçmektedir. Türkiye’de ve dünyada daha çok Gagauz şeklinde kullanılmaktadır. Türkiye'de ilk olarak İstoyan Cansızov'un "Balkan Şib-i Ceziresinde Türkler" (Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, c.17, İstanbul 1328) adlı makalesinde Gagavuzlardan bahsedilmiştir.
Gagavuzlar hakkında ilk önemli bilgileri veren Yaşar Nabi Nayır, Türk Gagauzlar olarak kaydettiği Gagauz adının, Gök sözcüğünden gelen Gaga sözüyle Oğuz adının birleşmesinden meydana geldiğini, bunun için de bu Türklere Gök-Oğuz denilebileceğini söyler. Yaşar Nabi Nayır'ın bu şekilde ortaya attığı Gök-Oğuz adı, yakın dönemlere kadar popüler bir adlandırma olarak kullanılmıştır.
Gagavuzlar bugünkü Moldova Cumhuriyeti’nde, başta Gagavuzya olmak üzere kuzeydoğu Bulgaristan, Ukrayna, Romanya ve Yunanistanda yaşayan, çoğunluğu Ortodoks Hristiyan olan bir Türk topluluğudur.
Moldova’ya bağlı bir özerk devlet bölge olan Gagavuzya’da yaşayan Gagavuzların Ülkeye ismini veren Oğuz Türkü kökenli oldukları ve Gagavuz kelimesinin de Gök-Oğuz’dan türediği düşünülmektedir.
Bizansın yazılı kaynaklarında Oğuzlar 11. yüzyılda Tuna nehrini geçip Balkanlardaki Makedonya, Yunanistan ve Bulgaristan'da yerleşen göçebe boyları olarak kaydedilmiştir.
11. yüzyılda Balkanlara göç eden Gagavuzlar Ortodoks Hristiyanlığını kabul etmişler ve daha sonra Osmanlı yönetimi altında kalmışlardır. 18. ve 19. yüzyıllarda Balkanlarda başlayan ve bağımsız olma hedefini güden hareketler sırasında Bulgarların baskısına dayanamayan Gagavuzlar, 1750-1846 yılları arasında Tuna Nehri üzerinden Rusya'ya göç etmişler ve Tuna bölgelerine (1769-1791) ve günümüzde Prut ve Dinyester nehirleri arasında kalan Besarabya’ya (1801-1812) yerleşmişlerdir.
Osmanlılar buraya “Uzi Eyaleti”, daha sonra da “Uzi Sancağı” dediler.
Moldova'da yaşayan ve Türkçe konuşan, Ortodoks Hristiyan Gagavuz halkının bir bölümü 19. yüzyılın başında Türk-Rus savaşları sırasında Bulgaristan'dan Moldova'ya gelmiş ve 1906 yılındaki 15 günlük bağımsızlık dönemi dışında, sırasıyla Rus, Romen ve Sovyet yönetimi altında yaşamışlardır.
Köylülerin ayaklanması sonunda Komrat Cumhuriyeti’nin ilan edildiği 1906 yılındaki 15 günlük bağımsızlığın dışında Gagavuz halkı, Rusya İmparatorluğu, Romanya, Almanya (II. Dünya Savaşı döneminde) ve Sovyetler Birliği'nin egemenliği altında kalmıştır.
Sovyetler Birliği'nde demokrasiye yönelik değişikliklerinin başlatıldığı 1980'lerin sonunda Gagavuz aydınları çevresinde yer alan millî bilinç yayılmaya başlamış ve Gagavuzların kültür ve ekonomik sorunlarının mevcudiyetini ileriye sürme imkânı ortaya çıkmıştır. Gagavuz aydınlarının faal üyeleri, diğer etnik azınlıklarının gayretlerini de birleştirip 1988 yılında "Gagavuz Halkı Hareketi"ni kurmuşlardır.
1989 Mayıs ayında ilk kongresini yapan "Gagavuz Halkı" adlı hareket, güney Moldova'da başkenti Komrat olmak üzere kurulacak Özerk Gagavuz Cumhuriyeti'nin kendi kültürel ve ekonomik işlerini büyük ölçüde kontrol etmekle birlikte, yine Moldova'ya bağlı özerk bir yönetim talebiyle ilk önemli çıkışını yapmıştır.
Gagavuzya'da Yönetim, Moldova Cumhuriyeti Anayasası, "Gagavuz Yeri Özel Hukuki Statüsü" Kanunu, Gagavuz Ana Kanunu ve Gagavuz Halk Topluluğunun çıkardığı yerel kanunlara göre yürütülmektedir.
Gagavuzlara özel statü tanıyan yasaya göre, Millet Kongresi, kültür, bilim, eğitim, iskan, belediye hizmetleri, sağlık, spor, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi alanlarında Moldova Anayasası'na ters düşmemek kaydıyla kanun yapmaya yetkili kılınmıştır.
Özerklik Anlaşması 23 Aralık 1994’te imzalanmıştır. Başkenti Komrat, nüfusu 350-400 bin kadardır. Para birimi Moldova Leyi’dir. Başkent Komrat’ta Türkiye Cumhuriyeti’nin önemli ayni ve nakdi katkılarıyla Komrat Üniversitesi kurulmuştur.
Türkler, Çadır-Lunga, Komrat, Volkaneş; Beş-Göz (Kopkuy), Kıpçak, Taşlık, Kazayak, Baurçu, Caltay, Kireyt-Lunga, Haydar, Tomay, Avdarma, Çok-Maydan (Karlık), Dizgince, Kongaz, Kongazçık, Başköy, Çeşme-köy, Tülü-köy, Bucak, Beş-Alma, Kıranlar, Kırbalı bölgelerinde, diğer bölgelere göre biraz daha yoğundur.
Gagauz halkının ana geçim kaynağı tarımdır. Koyun, sığır ve at yanında buğday, mısır, meyve ve üzüm yetiştirirler.
Gagavuz Özerk Cumhuriyeti ile ülkemizin ilişkileri oldukça iyi seviyededir.
Türkiye Cumhuriyeti Haziran 1994 yılında Gagavuz Bölgesinin içme suyu ve sulama projesinin gerçekleştirilmesi için 35 milyon dolarlık kredi açmış fakat, Moldova Parlamentosu söz konusu kredinin ancak 15 milyon dolarlık kısmını onaylamıştır. Bu miktar ile Komrat şehrindeki içme suyu projesi tamamen ve Çadır-Lunga projesi kısmen gerçekleştirilmiştir.
Moldova Cumhuriyeti'nin, bağımsız devlet olarak statüsü değiştirildiği takdirde, Gagavuz halkı kendi kaderini tayin etme hakkına sahiptir. Gagavuzya, siyaset, ekonomi ve kültür konuları ile ilgili sorunları Gagavuzya Özel Hukuki Statüsü Kanununun verdiği yetkiler çerçevesinde bağımsız olarak çözmektedir.
Gagauzya, kendi millî simgelerine sahiptir, arması, bayrağı ve marşı vardır. Ancak Gagavuzya'nın muhtariyetin getirdiği tam yetkilere sahip olduğunu söylemek güçtür. Örneğin hâlen kendi bütçesini yapamamakta, harcamalarını merkezi bütçenin izni dahilinde yapabilmektedir.
Son yıllarda başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere, tüm Türk Devletleri ile sıcak ve samimi ilişkiler kuran ve bu yöndeki çabaları devam eden, hata kimi kez dinlerimiz/dini inançlarımız farklı olsa da biz Türk kardeşlerimizin her zaman yanındayız şeklinde açıklamalar yapan ve duruş sergileyen Gagavuz Türklerinin bu yaklaşımı her türlü takdire şayandır.
Gagauz Özerk Bölge Başkanı İrina Vlah Şubat 2021’de Türkiye’ye yaptığı resmi ziyarette Sn Cumhurbaşkanımız tarafından kabul edilerek bir dizi görüşmelerde bulunmuş ve özellikle TİKA (Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı)’nın bölgede gerçekleştirdiği birçok projeler, YTB (Yurt Dışı Türkler ve Akraba Toplulukları Başkanlığı)’nın Gagauz öğretmenlere verdiği eğitim vb destekleri ve Sn Cumhurbaşkanımızın kendilerine verdiği destek için teşekkürlerini ifade etmiştir. Vlah, 19 Haziran 2021’de Antalya Diplomasi Forumu’nda Türk Devletleri Teşkilatı Genel Sekreteri Baghdad Amreyev tarafından da kabul edilerek, görüşmelerde bulunmuştur.
Aynı şekilde Mayıs 2023’ye yazılan seçimlerde seçilen yeni Gagauz Özerk Bölgesi Başkanı Yevgeniya Gutsul, ilk yurt dışı seyahatini Eylül 2023’te Türkiye’ye yapmış ve Dışişleri Bakanımızla görüşmelerde bulunmuştur. Gutsul bu ziyaretinde, yapılan diğer projeler ve desteklerin yanısıra, pandemi döneminde Türkiye’nin verdiği başta gıda ve sağlık olmak üzere, büyük desteği ifade ederek, Moldova ve Gagauz Halkının şükranlarını belirtmiştir.